De nieuwe roman van Peter Buwalda stijgt boven zichzelf uit. In 'De Jaknikker' wordt een verrassende laag aangeboord | ★★★★☆
In dit artikel:
Peter Buwalda zet in De jaknikker onverbiddelijk door waar Otmars zonen (2019) ophield: dezelfde personages, dezelfde trage opbouw en dezelfde spelingen met tijd en perspectief, maar dan met een onverwachte metawending die het geheel heroriënteert. Het nieuwe boek, recent verschenen bij De Bezige Bij, vraagt feitelijk om voorkennis van het eerdere deel: de verhaallijnen uit Otmars zonen—de journaliste Isabelle Orthel met haar belastende opname, Shell-ceo Johan Tromp, diens verborgen zoon Ludwig Smit en het mysterie rond een teruggevonden Beethoven-sonate—worden hier verder uitgerold en ingekleurd.
Verhaalsmatig speelt veel zich af op Sakhalin, waar Tromp en zijn juridische team zich voorbereiden op tegenaanvallen tegen Isabelles onthullingen. In een opvallende zet neemt Tromp Ludwig in dienst als persoonlijke assistent, wat de al bestaande vader-zoonproblematiek letterlijk naast kantoor plaatst. Buwalda blijft zijn kenmerkende proza voeren: uitgebreide zinnen, zintuiglijke uitweidingen, en frequente perspectiefwisselingen—vaak gemarkeerd door een fysieke aanraking tussen personages die de vertelling van het ene hoofd naar het andere katapulteert. Die stijl kan opnieuw betoveren of irriteren: wie Otmars zonen bewonderde om de taal glijdt hier gemakkelijk mee, wie puntige plotvoltooiing wil, kan zich weer ongeduldig voelen.
De grote verrassing van De jaknikker is dat het eerder gelezen verhaal niet langer alleen “echt” lijkt: in het verloop van het boek verschijnt een dikgedrukt, anderhalve laag tekst—een roman binnen de roman—die zich ontpopt als een sleutelroman geschreven door Barbara Johnson, Tromps vrouw (in het boek ‘Diamond’). Alles wat we tot nu toe dachten te volgen blijkt deels gefictionaliseerd te zijn: personages en gebeurtenissen worden gespiegeld en herschreven, en iemand die in de ene laag Ludwig is, heet in de andere Hein Bakker en herkent zichzelf als lezer van het manuscript. Die dubbele constructie maakt de betrouwbaarheid van de vertelling en van intenties problematisch: is het neerhalen van een machtige man wraak van een ontnomen partner, artistieke verwerking, of iets anders? Wie schrijft en met welk doel verandert de morele interpretatie van eerdere schandalen — ook van seksuele affaires waarbij consent en reputatie tegenwoordig anders beoordeeld worden dan in het literaire epische model van weleer.
Die metalaag geeft De jaknikker zijn grootste dramaturgische kracht: waar Buwalda in Otmars zonen vooral uitstel gebruikte als structureel principe, laat hij nu het hele grote verhaal vervagen, eroderen, en zo de lezer onzeker maar ook wakker achter. De ontknoping waar het omslag van het boek mee adverteert is er wel: Buwalda levert een verschuiving die de lezer desoriënteert en dwingt tot herwaardering van wat eerder leek te zijn vastgesteld. Daarmee overstijgt De jaknikker grotendeels het eindeloos uitgestelde middenstuk dat men vreesde te krijgen en geeft het de cyclus een afgerond gevoel—waardoor een vervolg op de aangekondigde trilogie minder noodzakelijk lijkt.
Tegelijk blijven kritische noten hangen. De vertrouwde Buwalda-intonatie klinkt door álle stemmen heen; personages onderscheiden zich minder in stilering dan inhoudelijk, waardoor de metalezingen deels een gemiste kans zijn om variatie in toon en perspectief te tonen. En hoewel het boek inspeelt op actuele discussies (#MeToo, de terughoudendheid tegenover grote, mannelijke vertelaren), laat de auteur zijn eigen positie als afzender opvallend buiten beschouwing—terwijl autobiografische echo’s (Buwalda’s vader verliet ook het gezin) de vraag oproepen waarom hij die laag niet explicieter inslaat.
Al met al is De jaknikker een rafelig, soms uitdagend leesbaar boek dat de lezer beduusd achterlaat maar wel weet af te ronden en te vernieuwen binnen het Buwalda-universum. De metafictionele ingreep geeft het gewicht en de nieuwsgierigheid terug waar het eerdere deel soms in bleef steken; het laat zien dat Buwalda niet alleen vasthoudt aan zijn retorische kunsten, maar ook bereid is zijn eigen grote verhaal te ondermijnen.
Uitgave: De jaknikker — Peter Buwalda. Uitgever: De Bezige Bij. Omvang: 688 blz. Prijs: €35.