Brian Eno (77) over kunst, wat dat doet en waarom dat moet. 'Kinderen leren door spel, volwassenen spelen door kunst'
In dit artikel:
De 77-jarige Brian Eno — pionier van ambientmuziek, producer van onder anderen David Bowie, U2 en Talking Heads, beeldend kunstenaar en actief denker — beantwoordt op festival Crossing Border in Den Haag de fundamentele vraag: waarom moet kunst bestaan en wat doet kunst? Eno sprak er onlangs online over en presenteert zijn ideeën ook in het korte boekje What Art Does: An Unfinished Theory, gemaakt samen met de Nederlandse kunstenaar Bette Adriaanse (illustraties) en verschenen bij Faber & Faber. Daarnaast bracht Eno dit jaar samen met de veel jongere muzikante Beatie Wolfe twee albums uit (Luminal en Lateral) en kort daarna een gezamenlijke derde, Liminal.
Eno trekt een brede definitie van kunst: niet alleen schilderijen of muziek, maar ook alledaagse handelingen en objecten — van kapsels en parfum tot neuriën en paaldansen — kunnen kunst zijn zodra we er meer mee doen dan functie alleen. Die ruimhartigheid dient zijn hoofdstelling: kunst is primair een instrument om gevoelens op te roepen en te onderzoeken. Gevoelens, stelt hij, liggen vooraf aan kennis en daad; kunst biedt een veilige ruimte om die gevoelens te herkennen, te bevragen en te verbinden met handelen. “Zorg dat mensen gevoelens hebben!”, zegt hij als kernopdracht voor kunstenaars.
Een belangrijk praktisch bezwaar dat Eno aanstipt: in een technocratische cultuur die waardeert wat meetbaar is, krijgt kunst weinig voet aan de grond als het onduidelijk is wat die kunst daadwerkelijk oplevert. Daardoor dreigt marginalisering in onderwijs en publieke financiering. Als kunst haar functie niet kan verhelderen, valt steun sneller weg wanneer het financieel krapper wordt, waarschuwt hij.
Eno ziet kunst niet als louter vermaak of propaganda, maar als een manier om nieuwe ‘werelden’ te bouwen — verbeeldingsruimtes waarin mensen anders kunnen voelen en denken. Dat proces is volgens hem traag en subtiel: in plaats van directe politieke songs te schrijven gebruikt hij ambientmuziek en andere vormen om de ‘bodem’ van gevoelens te voeden, zodat langzaam ander denken en handelen mogelijk worden. Muziek, zegt Beatie Wolfe in het gesprek, activeert het hele brein en kan als anker werken; Eno voegt daaraan toe dat kunstenaars beter uit de voeten kunnen met onzekerheid en verandering, omdat zij het speelse en kinderlijke in ons levend houden.
Eno en Wolfe combineren die opvatting ook praktisch: Lateral bevat bijvoorbeeld een uurlang, spaarzaam ambientstuk waarin bewust weinig gebeurt — juist om ruimte te scheppen voor reflectie. Eno en Wolfe zijn bovendien activistisch betrokken bij thema’s als klimaat en het geweld in Gaza, maar Eno gelooft niet dat liedjes met duidelijke moralistische boodschappen de beste manier zijn om mensen van gedachten te doen veranderen; kunst moet eerder de gevoelsgrond veranderen dan directe overtuiging leveren.
Het boek van Eno en Adriaanse, voorzien van speelse illustraties en in beperkte luxeedities verkrijgbaar, wil dat debat voeden: wat is de evolutionaire of maatschappelijke noodzaak van genot en kunst, en hoe meten we waarde als het niet in cijfers te vatten is? Eno pleit ervoor dat kunst als “gevoelensfabriek” serieus genomen wordt omdat gevoelens onze belangrijkste manier zijn om met de wereld om te gaan. Brian Eno en Bette A. spreken 8 november op Crossing Border in Den Haag verder over deze thema’s.